بررسی صنعت روی در ایران -بخش پایانی

ايران چهارمين توليدكننده بزرگ ماده معدني سرب و روي در آسيا بعد از چين، قزاقستان و هند مي‌باشد. همچنين از نظر توليد شمش روي جايگاه ششم و از نظر توليد سرب جايگاه پنجم را در آسيا دارا مي‌باشد. در حال حاضر بیش از 9 درصد ذخایر خاک سرب و روی دنیا در ایران شناسایی شده، اما آنچه در کشور تولید و صادر می شود حتی به یک درصد نسبت‌های جهانی نیز نمی‌رسد. هم اکنون ایران سالانه در حدود 160 هزار تن روی در 7 کارخانه بزرگ و 45 کارخانه کوچک تولید می کند و برنامه ریزی شده است تا سال 1404 این مقدار به 300 هزار تن در سال افزایش یابد. توليد سرب و روي طي سال 91 نسبت به مدت مشابه سال 90؛ با رشد7.7درصدي به مرز182هزار تن رسيد .

توليد سرب و روي طي سال 90 بالغ بر179هزار و600 تن بود كه اين رقم در مدت مشابه سال91به 182 هزار تن رسيد. توليد روي نيز طي سال 90 ؛160 هزار تن بود كه اين توليد طي سال 91 به 161هزار تن رسيد. همچنين ؛ توليدسرب طي سال 90؛ 19هزار و600 تن بوده كه اين ميزان توليد درسال گذشته با رشد 7.1 درصدي به 21هزارتن رسيد.

از تعداد 82 واحد صنايع روي كشور، تعداد 71 واحد توليد شمش روي و تعداد 11 واحد فلوتاسيون بوده و از اين تعداد 46 واحد توليدي شمش روي در استان زنجان مستقر مي باشند .

در حال حاضر اکثر واحدهای تولید سرب و روی کشور به دلیل عدم دسترسی به میزان خاک مورد نیاز با عیار مناسب، کمتر از ظرفیت اسمی خود در حال فعالیت هستند. در واقع با توجه به میزان استخراج خاک سرب و روی از معدن انگوران که تنها 30% از خوراک واحدهای هیدرومتالورژی را تامین می‌کند و مابقی معادن داخل کشور نیز حدود 20% الی 30% احتیاج واحدهای تولیدی را تامین می‌کند.

معادن سرب و روی انگوران زنجان، نخلک اصفهان و مهدی‌آباد یزد، کوشک بافق و آهنگران ملایر، از مهم‌ترین معادن سرب و روی کشور هستند. به جز ۲ معدن از معادن فعال کشور،‌ بقیه معادن توسط بخش خصوصی و تعاونی مورد بهره‌برداری قرار دارد.

جدول 11- مشخصات مهم‌ترین معادن سرب و روی ایران (منبع: ایمیدرو)

نمودار 10- معادن مهم سرب و روی ایران بر مبنای ذخایر

معدن انگوران

معدن سرب و روي انگوران واقع در شهرستان ماهنشان و در 135 كيلومتري جنوب غربي شهر زنجان واقع شده است.اين معـدن در موقعیت 36درجه و 37 دقیقه شمالی و 47 درجه و 24 دقیقه شرقی واقع است. نزديكترين روستا به معدن، روستاي قلعه جوق با جمعيت 200 نفر و نزديكترين شهر به آن دندي با جمعيت دو هزار نفر مي باشد. راه اصلي دسترسي ( زنجان، دندي، معدن ) داراي مسافتي در حدود 120 كيلومتر است. جاده ارتباطی بین زنجان تا معدن، آسفالته درجه 2 و کوهستانی است. اختلاف درجه حرارت در شبانه روز و همچنين بين فصول سرد و گرم در محل معدن زياد است. حداقل دمای ثبت شده در معدن انگوران 22- درجه وحـداكثر آن40+ درجه سانتيگراد بوده است. ميزان بارش ساليانه معدن بطور متوسط 340 ميليمتر گزارش شده است . ميانگين رطوبت در فصل سرد 60 درصد و در فصل گرم 40 درصد اسـت. بطـور كلي فصل هاي بهار و پائيـز در منطقه نسبتاً كـوتاه بوده و گذر فصلهاي زمستان به تابستان و بالعكس نسبتا سريع مي باشد .معدن انگوران در ناحيه اي كوهستاني و در ارتفاع متوسط محلي2950 متري قرار گرفته است.تعداد شاغلين مجتمع معدني انگوران به طور متوسط 500 نفر مي باشد.میزان ذخایر معدن انگوران در قسمت روباز هشت میلیون تن و در بخش زیرزمینی چهار میلیون تن روی با عیار بالا است. با احتساب استخراج سالانه يك ميليون تن ماده معدني عمر باقي مانده معدن انگوران 12 سال ديگر تمام مي شود .

کانسار انگوران

کانسار انگوران یک ذخیره بزرگ فلزات روی و سرب قلمداد می‌شود و عناصر دیگری از قبیل نقره، کادمیوم، نیکل، کبالت، آرسنیک و سایر عناصر کمیاب را دارد. کانی‌های اصلی تشکیل دهنده کانسار عبارتند از: کربنات روی، کربنات سرب، سولفور روی، سولفور سرب و همچنین سیلیکات‌های روی و سرب است. مقدار ذخیره معدن 23 میلیون تن سنگ معدنی با عیار متوسط 29 درصد روی و 4/5 درصد سرب بوده است و در حال حاضر مقدار ذخیره قابل استخراج باقی‌مانده این معدن 13/5 میلیون تن با عیار 27 درصد روی و 4 درصد سرب است. معدن "انگوران" ازنظر عيار بالاي فلز محتوي، از معادن نادر در جهان است.

تاريخچه معدن انگوران

معدنكاري در معدن انگوران به صدها سال پيش باز مي گردد . زماني كه گالن را استخراج كرده و براي تهيه لوازم آرايش با روشهاي سنتي فرآوري مي‌كردند. اما از فعاليتهاي استخراجي اين معدن در گذشته دور نظير ساير معادن ايران اطلاعات چنداني در دست نيست . نخستین پروانه بهره برداري معدن انگوران در سال 1301 به نام آقای صفاری صادر شده است اما در عمل تا سال 1324 معدن راکد می‌ماند. در آن سال بهره‌برداری از این معدن به شرکت اتحاد سرب انگوران با مدیریت مرحوم جواهری واگذار شده و بهره‌برداری از معدن شروع می‌شود. در تاریخ 23/8/1345 شرکت اتحاد سرب انگوران معدن را به شرکت سهامی انگوران واگذار نمود و سپس در سال 1348 این معدن در اختیار شرکت کالسیمین قرار گرفت.

شرکت کالسیمین عملیات اکتشاف و استخراج زیرزمین را توسعه می‌دهد و از سال 1352 با سرمایه‌گذاری وسیعی اقدام به تجهیز معدن برای استخراج حجیم به روش روابط و احداث یک کارخانه بزرگ کانه‌آرایی برای تولید کنسانتره‌های سرب و روی و استفاده بهینه از سنگ‌های معدنی کم‌عیار و در نزدیک شهر دندی (20 کیلومتری معدن) نمود و در سال 1357 مجتمع معدن و کارخانه کانه‌آرایی راه‌اندازی شد. با وقوع انقلاب اسلامی شرکت کالسیمین در سال 1359 ملی اعلام شد و در سال 1376 با تبدیل شدن به شرکت سهامی عام، وارد بورس شد. معدن انگوران از طرف شورای عالی معادن، " معدن بزرگ" تشخیص داده شد و پروانه بهره‌برداری آن در سال 1377 به شرکت کل معادن روی ایران که یک شرکت صد در صد دولتی بود، واگذار گردید و سپس این شرکت نیز به شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران تبدیل شد. از این تاریخ تا اواخر سال 1384 استخراج و فروش سنگ‌معدنی معدن انگوران از طریق مزایده به شرکت توسعه معادن روی ایران واگذار شد و از آن پس تاکنون این امر با مدیریت مستقیم شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران انجام می‌گیرد.

در مهرماه 1385 در دیواره بلند بلند ضلع شمال غربی معدن ریزش بزرگی رخ داد و حجم عظیمی از سنگ‌های باطله به داخل گودال معدن ریخت، به طوری‌که دیگر امکان استخراج سنگ‌معدنی بدون برداشت و حمل این باطله‌ها نبوده و از آن زمان تاکنون ضمن به‌کار گماردن پیمانکاران برای برداشت و حمل باطله‌ها و ریزش‌ها همچنین ادامه باطله‌برداری اصلی، تا حد امکان سنگ‌های معدنی عمدتا کم‌عیار دپو شده از سال‌های قبل در اطراف معدن یا استخراج شده از داخل معدن به کارخانجات تحویل می‌شد. دیوار ریزش کرده مربوط به بخش پرعیار (27 تا 35 درصد) معدن بوده در حالی‌که بخش‌های فعلی مورد بهره‌برداری 14 درصد (کم‌عیار) است. به همین دلیل تولیدکنندگان روی در سال‌های اخیر همواره کم عیار بودن خاک تحویلی انگوران را عامل اصلی کاهش تولید خود می‌دانستند و به قیمت آن نیز اعتراض داشتند. در واقع تولیدکنندگان در مقایسه با عیار 30 درصدی خاک انگوران قبل از ریزش، عیار 14 درصدی آن را باطله می‌پندارند. لازم به ذکر است در کشور چین از عیار 6 تا 7 درصدی نیز برای تولید روی استفاده می‌شود.

تا قبل از اجراي طرح معدنكاري روباز، استخراج از معدن به صورت زيرزميني و به روش كارگاه و پايه نامنظم انجام مي شد. با پيشرفت نسبي عمليات اكتشافي و تعيين ذخيره معدن مقدمات طراحي معدن روباز فراهم آمد و بدين ترتيب اولين طرح روباز معدن كه تا مدتها نيز به عنوان طرح نهايي معدن شناخته مي‌شد، در سال 1347 توسط آقاي كندي از شركت Golden Associate تهيه شد. اين طرح برمبناي اطلاعات حاصل از 52 گمانه اكتشافي و رسم مقاطع قائم توسط اين اطلاعات تهيه شده است. پس از شروع استخراج معدن به روش روباز، به طور معمول هرسال يا هرچندسال يك طرح استخراج و باطله برداري ارائه شده است. شكل قرارگيري تيپ هاي مختلف به ترتيبي است كه كانسنگ هاي اكسيدي نزديك به سطح زمين و كانسنگ سولفوري در عميق ترين بخش آن واقع شده است . در بينابين آندو نيز مخلوط هايي از اكسيد و سولفور وجود دارد .چون استخراج تا كنون به روش روباز بوده ، بالطبع از بالاترين قسمت كانسار آغاز شده و فقط بخش هاي اكسيده كانسار و جزء كوچكي از كانسنگ هاي اكسيده را مورد استخراج قرار داده است . با توجه به بازار خوب سولفيدهاي روي و سرب ، همواره چگونگي دستيابي و استحصال كانسنگ سولفوري ، مورد نظر بوده و در چندين مرحله مطالعاتي در اين زمينه انجام شده است و در نهایت شرکت تهیه وتولید مواد معدنی ایران جهت استخراج زون سولفوره اقدام به حفر تونل های اصلی نموده است.

واگذاری معدن انگوران

از سال 1384 كه امتياز بهره برداري از اين معدن از بخش خصوصي گرفته و پروانه آن به نام شركت تهيه و توليد مواد معدني ايران ( وابسته به وزارت صنايع و معادن) زده شد، اختلافات ميان دولت و بخش خصوصي براي بهره برداري از معدن فوق شكل گرفت. پس از ابلاغ سياستهاي اصل 44 بحث واگذاري اين معدن در قالب مزايده مطرح شد اما به دليل وجود ابهاماتي در خصوص برگزاري مزايده و قيمت گذاري براي فروش معدن، مزايده 186 ميليارد توماني معدن انگوران در سال 1388 ابطال شد وهيات دولت تصميم گرفت كه اين معدن را طبق پيشنهاد وزارت صنايع و معادن به صورت كنسرسيومي به شركتهاي فعال در بخش سرب و روي كشور واگذار شود. بنابراین مقرر شد در اول ارديبهشت ماه 1389، معدن انگوران تحويل كنسرسيوم راهبران صنعت سرب و روي انگوران داده شود اما نسبت به اين مصوبه اشكالاتي متعددی گرفت و واگذاری آن به این کنسرسیوم منتفی شد. در گذشته هیات دولت در خصوص واگذاری معادن بزرگ تصمیم‌گیری می‌كرد، اما در قانون جدید معادن این اختیار به شورای عالی معادن تفویض شده است. شورای عالی معادن با توجه به آنكه شركت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در لیست واگذاری‌های اصل 44 قرار دارد، تاكید كرده كه با توجه به محدودیت‌های قانونی نمی‌توان اموال شركت در حال واگذاری را به صورت مجزا واگذار كرد. بنابراین نظر شورای عالی معادن ادامه وضعیت فعلی و حفظ مدیریت شركت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در معدن انگوران بوده و تصمیمی برای واگذاری این معدن هنوز اتخاذ نشده است.

فعالان بخش خصوصی در صنعت سرب و روی اعلام کرده‌اند تنها خواستار در دست داشتن مديريت معدن انگوران هستند تا فعالان اين بخش، بتوانند براي توليد برنامه ريزي داشته باشند. پيشنهاد اصلی این کنسرسیوم، توزيع ماده معدني یا خاک براساس ظرفيت پروانه بهره برداري تمامی واحدها است. درحال حاضر نحوه تعیین قیمت فروش ماده معدنی بر اساس عیار روی و سرب موجود در ماده معدنی و قیمت LME شمش روی و سرب توسط سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران به صورت جدول قیمت فروش ماده معدنی تعیین و از طریق تهیه و تولید مواد معدنی ایران به واحدهای تولیدی ابلاغ می‌شود. در جدول زیر میزان ماده تخصیصی معدن انگوران به واحدهای فرآوری روی در سال 1392 قابل ملاحظه است.

جدول 12- ظرفیت پروانه بهره‏ برداری و ماده معدنی تخصیصی انگوران به واحدهای فرآوری روی در سال 1392

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، برای سال 1392 مجموع ماده معدنی تخصیصی انگوران به واحدهای فرآوری معادل 328,000 هزار تن در نظر گرفته شده است که بیشترین میزان تخصیص مربوط به شرکت کالسیمین است. این شرکت 12 درصد از کل ظرفیت فرآوری را در اختیار دارد و 22 درصد از کل خاک تخصیصی به واحدهای فرآوری به کالسیمین تعلق می‌گیرد.

همچنین در جدول زیر میزان ماده تخصیصی معدن انگوران به واحدهای تولید شمش روی در سال 1392 با ظرفیت بیش از 10,000 تن تولید در سال قابل ملاحظه است. در مجموع معدن انگوران در سال 1392 به 73 واحد تولید شمش روی، معادل 372,737 تن خاک ارسال خواهد کرد.

جدول 13- ظرفیت پروانه بهره‏برداری و ماده تخصیصی انگوران به واحدهای تولید شمش روی در سال 1392

برای سال جاری مدیر عامل شرکت تهیه و تولید مواد معدنی مبنای فرمول قیمت گذاری نرخ خاک معدنی مورد نیاز کارخانجات سرب و روی را در خرداد ماه اعلام کرد که نرخ گذاری بر اساس هزینه تولید بعلاوه سود مناسب حداقل 30 درصدی برای بهره برداران خاک محاسبه و پس از کسر قیمت جهانی شمش روی در بازار کالایی لندن(LME ) تحویل کارخانجات خواهد شد. البته نائب رئیس انجمن سرب و روی ایران، سود در نظر گرفته شده در این قیمت‌گذاری را بین 15 تا 20 درصد اعلام کرده است.

در مجموع در سال‌های اخیر، موضوع تخصیص خاک معدن انگوران به واحدهای فرآوری روی و تولید شمش از بحث‌برانگیزترین مسائل صنعت روی در داخل کشور بوده و فعالان این حوزه اعتقاد دارند که تخصیص خاک از سوی یک نهاد دولتی کاملا ناکارآمد بوده و باعث ایجاد رانت‌های خاصی گردیده و میزان خاک دریافتی کاملا به قدرت‌چانه‌زنی واحدهای تولیدی بستگی دارد. برخی از مسئولان استدلال می‌کنند که اگر خاک معدن به صورت مستقیم در اختیار کارخانجات تولید شمش روی قرار گیرد، آن‌ها سرب موجود در خاک را استفاده نمی‌کنند و دور می‌ریزند و الزاما باید خاک در ابتدا به واحدهای فلوتاسیون داده می‌شود تا آن‌ها بعد از فلوته کردن خاک، آن را به شرکت‌های تولید شمش روی بدهند. البته فعالان حوزه تولید شمش روی در مقام پاسخ اعلام کرده‌اند که واحدهای فلوتاسیون نیز مقداری از روی موجود در خاک را هدر می‌دهند و طی این مسیر نیز مانند روش قبلی، با اتلاف منابع همراه است و در واقع واحدهای فلوتاسیون خاک معدن را به صورت نسیه تحویل می‌گیرند و بعد از فلوتاسیون به صورت نیمه‌نقد به ما می‌فروشند و از این طریق، رانت حاصل می‌شود. درصورتی‌که هدف از فروش نسیه از سوی شرکت تهیه و تولید با درخواست انجمن صنایع و معادن سرب و روی ایران و با دستور وزیر وقت به منظور تقویت نقدینگی صنعت روی کشور بوده است.

از دیگر مواردی که باعث نارضایتی واحدهای تولید شمش گردیده این است که شیوه بهره‌بردار فعلی معدن انگوران به این طریق است که اگر در خاک تحویلی تا 4 درصد سرب باشد، بهای سرب دریافت نمی‌شود ولی اگر اندکی بیش از 4 درصد حاوی سرب باشد (مثلا دارای 4/5 درصد سرب باشد)، کل بهای سرب مربوطه از کارخانجات اخذ می‌گردد. در حالی‌که به اعتقاد تولیدکنندگان از خاک دارای سرب تا عیار 6 درصد، نمی‌توان سرب استحصال کرد.

البته به تازگی مدیرعامل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) طی مصاحبه‌ای اعلام کرده از این پس فروش خاک معدنی انگوران تنها از طریق بورس کالا انجام شود که با واکنش منفی برخی از فعالان این حوزه همچون گروه توسعه معادن روی ایران مواجه شده است. استدلال مخالفان عرضه‌ی خاک معدن انگوران در بورس کالا بر این اساس است که با این اقدام پای دلالان به بورس باز شده و اگر دلالان برای خرید از بورس اقدام کنند بنابراین برای رسیدن به سود مورد نظر خود، کالا را با دو برابر بهای خرید به تولیدکننده واقعی می فروشد و همین امر بهای تمام شده واحدهای تولیدی را افزایش می دهد و منجر به تعطیلی واحدها و تعدیل منفی سود این شرکت ها خواهد شد. در همین حال موافقان طرح عرضه‌ی خاک معدن در بورس کالا معتقدند علاوه بر شفاف شدن قیمت خاک در بازار، مکانیزم تخصیص نیز بر مبنای میزان ظرفیت تولید واحدهای فرآوری روی و تولید شمش شکل خواهد گرفت و تخصیص عادلانه‌تر انجام خواهد شد.

معدن مهدی آباد

معدن سرب و روی مهدی آباد در 115 كيلومتري جنوب شرقي يزد قرار دارد و بر اساس 65 هزار متر گمانه حفاري انجام شده، «ذخيره قطعي» 165 ميليون تن با متوسط عيار 4 تا 5درصد و «ذخيره زمين شناسي» 400 ميليون تن است. ﺣﺪود 75 درﺻﺪ اﯾﻦ ذﺧﯿﺮه را ﮐﺎﻧﮥ ﺳﻮﻟﻔﯿﺪي و ﻣﺎﺑﻘﯽ آن را ﮐﺎﻧﮥ ﮐﺮﺑﻨﺎﺗﯽ و ﺳﯿﻠﯿﮑﺎﺗﯽ روي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪﻫﺪ. معدن سرب و روی مهد‌ی‌آباد متعلق به ایمیدرو بوده و بهره‌برداری از آن نیز بر عهده شرکت تهیه و تولید مواد معدنی است.

طبق گزارش سازمان توسعه و نوسازي معادن و صنايع معدني ايران در اين معدن، ميزان ذخيره «روي» 4/6 ميليون تن، «سرب» 6/1 ميليون تن، «نقره» 2313 تن، «باريت» 10 ميليون تن و باطله آنها، سنگ آهن، منگنز و مس است. ارزش محصولات موجود در معدن مهدي آباد 19 ميليارد دلار برآورد شده است. به ازای هر تن خاک استخراجی از معدن مهدی آباد 7.8 درصد روی، 2.2 درصد سرب و نقره و چندین ماده معدنی دیگر وجود دارد. ذخیره معدن سرب و روی یاد شده در استان یزد، برای تولید حدود شش میلیون و 400 هزار تن شمش روی و یک میلیون و 600 هزار تن سرب و دو هزار و 313 تن نقره در نظر گرفته شده است.

هر چند معدن مهدي‌آباد همچون ديگر معادن مشهور كشورمان، در دوره باستان شناخته شده اما فعاليت جديد آن مربوط به سال 1329 است. در آن سال، فعاليت‌هاي اكتشافي و حفرگمانه ابتدا توسط شركت‌هايي از آمريكا و ژاپن (و درنهايت از سوي شركت‌هاي ايراني) آغاز شد. با اين حال فعاليت‌هاي اكتشافي تا سال 1356 ادامه داشت اما براي مدت 10سال پس از آن، معدن مهدي‌آباد به رخوت افتاد و سرانجام سال 1366 وزارت معادن و فلزات وقت، مجددا برنامه‌هاي اكتشافي را به اجرا درآورد. بنابر تصميم اتخاذ شده در آن سال‌ها، برنامه‌هاي اكتشافي با تكيه بر شناخت بيشتر ذخاير سولفوره مهدي‌آباد صورت گرفت. هر چند اين معدن از ذخاير اكسيده (كه خوراك مناسب‌تري براي كارخانه‌هاي فعلي به شمار مي‌آيد) نيز برخوردار است. از سال 79 تا 85 یک شرکت استرالیایی نیز در معدن به خصوص در بخش اکسیده و نیز سولفوره جنوب معدن اکتشافات تکمیلی انجام داده است. به طور کلی جمعا به منظور اکتشاف معدن حدود 58 هزار متر حفاری مغزه‌گیری انجام شده‌است. شبکه حفاری معدن ابتدا 200 متری بوده، سپس به شبکه 100 متری تبدیل شده و در بخش‌هایی از معدن در شبکه 50 متری نیز حفاری شده‌است.

طبق آخرین گواهی کشف صادره در آذرماه سال 83 توسط سازمان صنایع و معادن استان یزد، میزان ذخیره سرب و روی معدن به‌گونه‌ای است که ذخیره بخش سولفیدی به میزان 116,533,485 تن با عیار 7/3 درصد روی و 2/3 درصد سرب و ذخیره بخش اکسیدی به میزان 45,228,193 تن با عیار 7/15 درصد روی و 2/47 درصد سرب می‌باشد. ضمن آن‌که در معدن مهدی‌آباد علاوه بر بدنه اصلی و بخش سرب و روی نسبتا کم‌عیار معدن که به آن اشاره شد، دو ذخیره ماده معدنی دیگر نیز وجود دارد که هر دو مورد توجه و بسیار با اهیمت هستند:

الف) ذخیره باریت (سولفات باریم): این ذخیره به صورت دو تپه در بخش غرب تا جنوب غرب معدن رخنمون دارد و ادامه آن تا عمق حدود 200 متری روی بخش اکسیده کم‌عیار غربی ادامه دارد. طبق محاسبه ذخیره اولیه انجام شده که در گواهی کشف معدن نیز به آن اشاره شده‌است، ذخیره باریت مهدی آباد 10,416,532 تن است.

ب) ذخیره کربانته سرب و روی: این بخش ذخیره پرعیار معدن مهدی آباد است که طبق محاسبات انجام گرفته حدود 1,850,000 تن ذخیره با عیار حدود 18 تا 20 درصد روی و 2 تا 3 درصد سرب دارد و در بخش شمال‌غربی معدن در محدوده‌ای به نام کالامین قرار گرفته است.

تا سال‌هاي گذشته به دليل وجود معدن غني سرب و روي انگوران در زنجان كه از متوسط عيار 25درصد برخوردار بود، مهدي‌آباد خواهان چنداني نمي‌يافت اما با توجه به اينكه 8 تا 10سال از عمر اين معدن كم‌نظير باقيمانده، مهدي‌آباد، طرفداران متعددي را گرداگرد خود جمع كرده و به آلترناتيوي براي تامين خوراك كارخانه‌هاي شمش روي مبدل شده است. 2. شرکت­های مهم تولید کننده سرب و روی در ایران 1.شرکت صنایع خالص‌سازان روی زنجان:

شركت صنایع خالص سازان روی زنجان بزرگترین تولید كننده شمش روی در خاور میانه با ظرفیت تولید 35,000 تن در سال است. مجتمع توليدي خالص سازان روي زنجان در زميني به مساحت حدود 8 هكتار با اهداف زير تاسيس و شروع به فعاليت نموده است:

1. توليد شمش روي با ظرفيت 35 هزار تن در سال (فاز 1)

2. خردايش و آسياب مواد معدني با ظرفيت300 هزار تن در سال (فاز 2)

3. فلوتاسيون و فراوري مواد معدني با ظرفيت 200 هزار تن كنسانتره روي و 20 هزار تن كنسانتره سرب در سال (فاز 3)

4. توليد مشتقات روي شامل اكسيد روي با ظرفيت 5,000 تن در سال، سولفات روي با ظرفيت 6,000 تن در سال و پودر روي با ظرفيت 2000 تن در سال (فاز 4)

زمين مجتمع در اواخر سال 84 تحويل و از اوايل فروردين ماه سال 85 عمليات اجرايي طرح آغاز شد. كارخانه توليد شمش روي به ظرفيت 35 هزار تن در سال ظرف مدت 9 ماه به اتمام رسيد. كارخانه مذكور پس از توليد آزمايشي، توليد انبوه خود را از بهمن ماه سال 85 شروع نموده و در تاريخ 2/2/86 با توليد شمش روي با گريد SHG (خلوص 99/99) وارد بازار بورس فلزات تهران شد.

در اسفندماه سال 91 از سوی مدیریت شرکت اعلام گردید که به زودی درخواست برای ورود به فرابورس به مسئولان ارائه می‌گردد. 1.شرکت کالسیمین:

شركت كالسيمين (سهامي عام) در تاريخ 4/9/1343 تحت شماره 1762 در اداره ثبت شركتهاي زنجان به عنوان يك شركت سهامي خاص به ثبت رسيده و نوع شخصيت حقوقي شركت در تاريخ 16/1/1376 از سهامي خاص به سهامي عام تغيير يافته و در تاريخ 15/11/1376 اولين معامله بر روي سهام شركت در سازمان بورس اوراق بهادار تهران انجام گرفته است . اهم فعاليتهاي شركت مذكور طبق اساسنامه عبارتست از اكتشاف و بهره‌برداري از معادن، تغليظ و ذوب مواد معدني، ايجاد كارخانه‌هاي تبديلي مواد معدني و انجام كليه عمليات بازرگاني در ارتباط با موضوع فعاليت شركت. شركت توسعه معادن روي ايران در حال حاضر مالكيت حدود 50 درصد از سهام شركت كالسيمين را در اختيار دارد.

شركتهاي تابعه شركت كالسيمين عبارتند از مجتمع ذوب و احياء روي قشم (سهامي خاص) و توليد روي بندرعباس (سهامي خاص) كه به ترتيب در تاريخ 5/10/1378 و 1/8/1377 به بهره‌برداري رسيده‌اند. فعاليت‌ شركتهاي فوق طبق اساسنامه عبارتند از : فرآوري كاني‌ها از مرحله استحصال مواد معدني تا تهيه فلزات به ويژه فلز روي به صورت ورق و شمش.

گروه کالسیمین بزرگ‌ترین تولید‌کننده محصولات سرب و روی در کشور است که بعد از یک دوره شکوفایی در سال‌های آغازین دهه 80 با مشکلاتی در زمینه تامین خاک به علت ریزش معدن انگوران در سال 85 مواجه شد و پس از آن نیز افت شدید قیمت‌های جهانی در سال 87 این شرکت را تا مرحله زیان دهی پیش برد. در 18 ماه اخیر با بهبود نسبی قیمت‌های جهانی و نیز افزایش بهره‌وری معدن انگوران وضعیت عملیات «فاسمین» بهبود قابل‌ملاحظه‌ای را تجربه کرده است.

سرمایه اولیه شرکت معادل 50 میلیون ریال بوده که طی 19 مرحله افزایش و کاهش، بر اساس مصوبه مجمع عمومی فوق العاده در آذرماه 1390، با 120 درصد افزایش به 94,380 میلیون ریال رسید.

جدول 14 – ترکیب سهامداران کالسیمین

در سال 1391 شرکت کالسیمین 36,733 تن شمش روی تولید و حدود 80 درصد آن را به خارج از کشور صادر کرد. در جدول زیر میزان تولید و فروش انواع محصولات کالسیمین قابل ملاحظه است:

جدول 15- میزان تولید و فروش کنسانتره

کاهش تولید محصولات کالسیمین در سال 1391، عمدتا به خاطر مشکلات در تامین خاک با عیار مناسب بوده است. بااین وجود فروش شرکت در سال 91 به دلیل افزایش قابل ملاحظه نرخ ارز، کاهش نیافته است و از 2,013,833 میلیون ریال در سال 1390 به 2,600,548 میلیون ریال در سال 1391 افزایش یافته است (حدود 29 درصد افزایش).

جدول 16- روند سود هر سهم و سود نقدی کالسیمین طی 5 سال اخیر

طرح های توسعه ای شرکت کالسیمین

شرکت به تازگی به منظور تامین مالی جهت دو پروژه احداث و راه اندازی نیروگاه و تولید شمش روی با استفاده از روش اینتک از ضایعات و پسماند های واحدهای تولیدی در دو مرحله ، اقدام به افزایش سرمایه کرده است. مدت زمان اجرای پروژه از سال 91 تا شش سال به طول می انجامد.(مرحله اول سه سال و دو ماه و مرحله دوم دوسال و پنج ماه) در نهایت شرکت پیش بینی کرده در پایان سال 97 میزان 54800 تن شمش روی،42200تن کنستانتره سرب و 725000 تن کنستانتره روی خام تولید کند. جزئیات طرح‌های توسعه‌ای شرکت در جدول زیر قابل ملاحظه است:

جدول 17– طرح‌های توسعه‌ای شرکت کالسیمین

شرکت ملی سرب و روی ایران

موضوع فعالیت شرکت طبق اساسنامه عبارتست از:

1.تولید شمش سرب و روی ؛ انواع آلیاژ ها و محصولات جانبی ؛ ایجاد و بهره برداری از کارخانه های تصفیه فلزات غیر آهنی و محصولات فرعی و جانبی.

2.اکتشاف ؛ استخراج و بهره برداری از معادن و پر عیار کردن انواع سنگ ها

3.توزیع ؛ فروش و صادرات انواع محصولات فوق و غیره می باشد.

این شرکت در سال 1360 به ثبت رسید و در سال 1371 عملیات بهره برداری از کارخانه تولید سرب و در سال 78 عملیات طرح 15000 تنی روی به بهره برداری رسید.

نام این شرکت در سال 1379 در تابلو معاملاتی سازمان بورس و با قیمت 400 تومان درج شد.لازم به ذکر است سرمایه اولیه شرکت 46 میلیارد ریال بوده است و در حال حاضر سرمایه شرکت به322 میلیارد ریال می‌باشد.

جدول 18 - ترکیب سهامداران شرکت ملی سرب و روی ایران

ظرفیت اسمی تولید شمش روی 15,000 تن و شمش سرب 40,000 تن است که مقدار تولید واقعی شمش سرب و روی در سال 1391 به ترتیب معادل 5,452 و 6,561 تن بوده است. شایان ذکر است تکنولوژی کارخانه سرب از شرکت مانسمان د ماگ آلمان و دانش فنی از شرکت بولیدن سوئد بوده و طراحی و دانش فنی کارخانه روی نیز داخلی بوده و توسط متخصصان داخل کشور طراحی و ایجاد گردیده است. در جدول زیر میزان فروش محصولات و مقایسه آن با سال مالی 1390 قابل ملاحظه است:

گفتنی‌ست در سال 1391 حدود 82 درصد از فروش شمش سرب و روی صادراتی بوده است.

شرکت ذوب روی بافق

شركت ذوب روي بافق (سهامي خاص) در تاريخ 21/12/1370 تحت شماره 89072 در اداره ثبت شركتها و مالكيت صنعتي تهران به ثبت رسيد و پس از توليد آزمايشي در نيمه آبان ماه 1378، در تاريخ 24/9/1379 افتتاح گرديد . كارخانه اين شركت به منظور توليد سالانه 30.000 تن شمش روي SHG در 45 كيلومتري محور يزد - بافق با مساحتي بالغ بر 200 هكتار با دانش فني، ماشين‌آلات و نظارت بر نصب از شركت NFC چين خريداري گرديد. اين كارخانه با توجه به ظرفیت اسمی 30,000 تنی شمش روی و 50,000 تنی اسید سولفوریک، می‌تواند یکی از بزرگترين واحد توليدي شمش روي كشور ‌باشد كه با كنسانتره سولفوره روي تغذيه می‌شود. در طی سال 91، حدود 6,772 تن روی و 42,000 تن اسیدسولوفریک توسط این شرکت تولید شده است. عمده مواد اوليه مصرفي اين مجموعه، كنسانتره سولفوره روي با عيار 54-52 درصد و رطوبت 11-8 درصد مي‌باشد. در تاريخ 24 شهريور 1383 شركت توسعه معادن روي ايران بيش از 98 درصد سهام اين شركت را خريداري نمود . به دلیل هزینه‌های مالی زیاد، حاشیه سود خالص این شرکت نسبت به شرکت‌های مشابه کمتر است. زیان انباشته در پایان سال 1391 معادل 183,959 میلیون ریال بوده که معادل 40 درصد سرمایه آن است زیرا این شرکت تا قبل از سال 1391 در اکثر دوره‌های مالی زیان‌ده بوده است.

5. شرکت فرآوری مواد معدنی ایران

شركت فراوري مواد معدني ايران به صورت شركت سهامي خاص در تاريخ 30/7/1370 تأسيس و تحت شماره 86319 در اداره ثبت شركتها و مالكيت صنعتي تهران به ثبت رسيده است . نوع شركت به موجب مصوبه مجمع عمومي فوق العاده مورخ 1/10/1379 به شركت سهامي عام تبديل شده است . مركز اصلي شركت شهرستان زنجان و محل كارخانه آن در شهرستان دندي استان زنجان واقع گرديده است و در حال حاضر ظرفیت اسمی تولید شمش روی آن 16,000 تن در سال است. شركت در تاريخ 11/2/1381 به عضويت سازمان بورس و اوراق بهادار ، در گروه ساخت فلزات اساسي پذيرفته شده است . ضمناً با توجه به تركيب سهامداران شركت، فراوري مواد معدني ايران ( سهامي عام ) از جمله شركتهاي فرعي شركت توسعه معادن روي ايران ( سهامي عام ) مي باشد . ترکیب سهامدارن این شرکت در زیر قابل ملاحظه است:

جدول 19- ترکیب سهامداران شرکت فرآوری مواد معدنی ایران

فرآوری مواد معدنی ایران به دليل مشكلات تامين خوراك هيچ گاه نتوانسته است به ظرفيت كامل توليد خود برسد. مطالعه تاريخي حاكي از آن است كه حجم فروش شركت پس از تثبيت در محدوده سالانه 15 هزار تن در دوران رويايي برداشت از انگوران (سال‌هاي 83 تا 85)، با يك وقفه ناشي از ريزش ديواره معدن انگوران مواجه گرديد كه موجب شد تا حجم فروش فرآوري در سال‌هاي 86 و 87 به حدود 5000 تن در سال سقوط كند. اما به تدريج، با بهبود برداشت از معدن و ترميم مشكلات استخراج، وضعيت توليد بهبود چشمگيري يافت تا آنجا كه در سال 1390 موفق به ثبت بالاترين ركورد توليد سالانه خود 16700 تن شد.

این شرکت در سال 1391 به میزان 10,860 تن شمش روی تولید کرد در حالی‌که ظرفیت تولید برای 18,000 شمش روی با مصرف مواد اولیه با عیار 28 درصد می‌باشد. کاهش 40 درصدی تولید واقعی نسبت به ظرفیت عملی ناشی از مصرف مواد اصلی با عیار 20 درصد و ضایعات تولیدی در سه ماهه آخر سال 91 بوده است.

فروش شرکت در سال 91 در مجموع 12,825 تن شمش روی بوده که حدود 20 درصد آن داخلی و 80 درصد صادراتی بوده است. شرکت شمش روی را در داخل به ازای هر تن 34,952,000 ریال به فروش رسانده و نرخ فروش صادراتی آن 41,339,000 ریال بوده است.

جدول 20– تولید، فروش و مصارف ارزی شرکت فرآوری مواد معدنی ایران در بودجه 92

6. شرکت زرین معدن آسیا:

شركت زرين معدن آسيادر تاريخ 19/8/1383 به شماره 234281 در اداره ثبت شركتها و مالكيت صنعتي تهران به ثبت رسيد.به موجب صورتجلسه هيئت مديره مورخ 7/6/1384 و صورتجلسه مجمع عمومي به طور فوق العاده مورخ 15/11/1384 و آگهي تغييرات شماره 43179 مورخ 8/12/1384، دفترمركزي شركت به زنجان منتقل و شركت در تاريخ 3/12/1384 تحت شماره 6285 در اداره ثبت شركتها و مالكيت صنعتي زنجان به ثبت رسيد.

با برگزاري مجمع عمومي عادي ساليانه مورخ 5/2/1386 و تصويب صورتهاي مالي شركت(سهامي خاص)، نوع شركت طبق مصوبه مجمع عمومي فوق العاده مورخ 10/2/1386 به سهامي عام تغيير و اساسنامه نيز اصلاح گرديد.

شرکت دارای پروانه بهره برداري به شماره 20742/118 مورخ 26/8/1386 از سازمان صنايع و معادن استان زنجان می باشد.بهره برداری ازکارخانه با ظرفیت 195.000 تن در تاریخ 26/12/1386 آغاز شده است. و در تاریخ 25/4/91 طی مجوز شماره 12250/118 ظرفیت کارخانه 301.000 تن در سال تغییر و افزایش یافت. این کارخانه به مساحت 5 هکتار در شهرک صنعتی تخصصی روی واقع در 6 کیلومتری جنوب غربی شهر زنجان قرار دارد.

سرمایه و ترکیب سهامداران

سرمایه شرکت در بدو تاسیس مبلغ 100 میلیون ریال ( شامل تعداد 100000 سهم ، به ارزش اسمی هر سهم 1000 ریال ) بوده که طی چند مرحله به شرح زیر به مبلغ 40.000 میلیون ریال ( شامل تعداد 40.000.000 سهم ، به ارزش اسمی هر سهم 1000 ریال ) در پایان سال مالی منتهی به 29/12/1390 افزایش یافته است . و در تاریخ 29/4/1391 طی مجوز شماره 32450/91/112 سرمایه شرکت بتعداد 000/000/60 سهم به ارزش هر سهم 000/1 ریال و به مبلغ 60 میلیارد ریال تغییر و به ثبت رسید.

جدول 21- روند افزایش سرمایه شرکت زرین معدن آسیا

ظرفیت اسمی تولید کنسانتره روی و کناسنتره سرب به ترتیب 265,000 و 36,000 تن در سال است که طی سال 91 تولید واقعی حدود 45 درصد ظرفیت اسمی بوده و علت این امر مربوط به کم‌عیار بودن خاکی دریافتی می‌باشد. طی سال 1391، نرخ فروش هر تن کنسانتره در بازار داخلی و صادراتی به ازای هر تن به ترتیب معادل 3,557,000 و 7,000,000 ریال بوده است. حاشیه سود ناخالص و خالص شرکت در سال 1391 به ترتیب 38 و 25 درصد است.

شرکت در عملیات خود از دو نوع خاک اکسیده و سولفوره معدنی استفاده می کند.شایان ذکر است که شرکت برای خاک اکسیده معدنی،دارای سهمیه سالانه از شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران می باشد که در هر سال توسط این شرکت اعلام می گردد و میزان آن بنا به شرایط ،در هر سال متفاوت می باشد.

مواد اولیه اصلی شرکت خاک اکسیده معدنی و خاک سولفوره معدنی و خاک اکسیده کم عیار کانه آرایی می باشد.

برنامه های آتی شرکت در جهت جبران احتمالی کاهش میزان سهمیه خاک تعیین شده ( خاک اکسیده معدنی پر عیار)

1- برنامه ریزی و جایگزین نمودن خاک سولفوره معدنی پرعیار غیر سهمیه ای به جاری خاک اکسیده معدنی پر عیار سهمیه ای

2- ایجاد ظرفیت تولیدی جدید به نا کانه آرایی ( خاک کم عیار اکسیده ) و توسعه افزایش عملیات آن در ارتباط با خاک معدنی کم عیار سولفوره

3- شرکت زرین معدن آسیا همراه با خرید ماده معدنی از شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران از چندی قبل شروع به اکتشافات ناحیه ای برای دریافت پروانه بهراه برداری سرب و روی در نواحی ذیل نموده است:

الف-شرکت در مزایده معدن بزوشا،برنده مزایده گردیدو اکتشافات لازم را در این ناحیه در دست انجام دارد.طبق عملیات اکتشاف فعلی میزان ذخایر آن 6000 تن برآورد شده است

ب-شرکت در ناحیه نزدیک مشمپا دو فقره پروانه اکتشاف را به صورت مشارکت با دارندگان پروانه اکتشاف شروع و عملیات اکتشافی را در این دو ناحیه آغاز کرده است که میزان ذخیره برآورد شده 100،000 تن شامل سرب با عیار 70 درصد و مس با عیار 3 درصد می باشد که اقدامات لازم در جهت دریافت پروانه اکتشاف در دست اقدام می باشد.

ج- شرکت در حال شراکت در پروانه بهره برداری معدن سرب و مس دیگری نیز می باشد 7. شرکت باما

شركت شرکت باما توليد کننده انواع کنسانتره پرعيار سرب و روي است که اين محصولات را عمدتا با استخراج ماده اوليه از معادن تحت بهره برداري خود در جنوب غربي اصفهان توليد مي كند. همچنين شركت با در اختيار داشتن 98 درصد از مالکيت شرکت ذوب روي اصفهان عملاظرفيت 12 هزار تن توليد شمش روي را نيز در مجموعه خود در اختيار دارد و مي تواند به طور پيوسته مراحل توليد را از خاك معدن تا شمش روي طي كند. مهم ترين محصول شرکت اصلي، کنسانتره سولفور روي و سرب است . ظرفیت اسمی شرکت باما 75,000 تن است که در سال 1391 تولید واقعی آن 65,000 تن بوده است.

جدول 22- روند سود هر سهم طی 4 سال اخیر

بخش عمده بهاي تمام شده در شركت مواد اوليه مي باشد، مواد اوليه در شركت باما عمدتاً دو بخش مي باشد که بخش اول آن استخراج مواد اوليه و بهاي استخراج معادن شركت است كه توسط پيمانكاران صورت مي پذيرد و بخش دوم مربوط به خريد خاك از شركت تهيه و توليد مواد معدني براي توليد كربنات سرب و روي می باشد.بنابراین نکته مثبت شرکت استخراج از معادنی ست که متعلق به خود شرکت می باشد.

جدول 23- ظرفیت تولید باما

دو شركت ذوب و روي اصفهان و شاهين روي سپاهان، عمده شركت هاي توليد كننده روي و ازتاثير گذاران بر شركت باما هستند.با توجه به صادراتی بودن شرکت ذوب روی اصفهان همواره انتظار تعدیل مثبت خوبی از این شرکت می‌رود. 8. شرکت صنعت روی زنگان

شرکت صنعت روی زنگان (سهامی عام) در تاریخ 18/12/1382 در اداره‌ی ثبت شرکت‌های زنجان به ثبت رسیده و متعاقب آن فعالیت شرکت در سال 1383 آغاز گردیده است. مرکز اصلی و کارخانه در کیلومتر 10 جاده دندی استان زنجان واقع گردیده است. ضمنا با توجه به ترکیب سهامداران شرکت صنعت روی زنگان از جمله واحدهای فرعی شرکت توسعه معادن روی ایران (سهامی عام) محسوب می‌گردد.

سرمایه شرکت در بدو تاسیس مبلغ 10 میلیون ریال منقسم به 10,000 سهم 1,000 ریالی با نام بوده که طی دو مرحله افزایش به مبلغ 50 میلیارد منقسم به 50 میلیون سهم 1,000 ریالی بالغ گردیده است.

جدول 24- ترکیب سهامداران روی زنگان

درآمد شرکت از دو محل فرآوری کنسانتره روی و ارائه خدمات خردایش ناشی می‌شود. مجموع درآمد شرکت در سال 1391 معادل 105,905 میلیون ریال و سود خالص آن معادل 27,758 میلیون ریال بوده است. در جدول زیر مقدار تولید واقعی در سال 1391 قابل ملاحظه است.

جدول24- مقایسه‌ی تولید واقعی و ظرفیت اسمی زنگان

حاشیه سود عملیاتی و خالص شرکت در سال 91 به ترتیب معادل 12 و 26 درصد بوده که بیشتر بودن حاشیه سود خالص نسبت به حاشیه سود عملیاتی به دلیل فروش ماشین آلات و تجهیزات وارداتی به شرکت ذوب روی بافق می‌باشد که سود حاصل از آن 14,411 میلیون ریال گزارش شده است. همچنین در سال 1390 حاشیه سود خالص شرکت 12 درصد بوده است.

شرکت صنعت روی زنگان 60 درصد از سهام شرکت آلفا ماشین پویا را در اختیار دارد که اصلی‌ترین موضوع فعالیت آن ساخت و تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی و طراحی و ساخت خطوط تولید است. این شرکت همچینین مالک شرکت زرمتال معدنچلیک ( ثبت شده در کشور ترکیه) است که پروانه بهره‌برداری دو معدن در ترکیه را در اختیار دارد. حجم برآوردی ماده معدنی موجود در یکی از معادن 2,500,000 تن ذخیره با عیار 7 الی 14 درصد طبق پروانه‌بهره‌برداری که احتمالا تا میزان 8,500,000 تن نیز قابل افزایش است و در حال حاضر آماده بهره‌برداری است.

3. تکنولوژی تولید روی و مشکلات آن در ایران

به طور کلی کانه‌های قابل استخراج فلز روی را می‌توان به دو دسته کانه‌های اکسیدی و سولفیدی طبقه‌بندی کرد. در صنعت هیدرومتالورژیکی استخراج روی کشور نیز، از کانه‌های اکسیدی استفاده می‌شود و کانه‌های سولفیدی موجود پس از گذراندن مرحله تشویه در اسیدلیچ می‌شوند. ولی در مجموع باتوجه به مشکلات موجود در فرایند تشویه و آلودگی ناشی از آن بهتر است از فرایندهای جدید برای استخصال کانه‌های سولفیدی استفاده شود.

از کانه‌های سولفیدی موجود در کشور می‌توان به معدن مهدی‌آباد و همچنین ذخیره عظیم موجود در زیر کانه اکسیدی معدن‌انگوران اشاره کرد که ذخیره کانه‌سولفیدی آن به مراتب بیشتر از کانه‌اکسیدی است. در اصل تشکیل ذخایر روی به صورت سولفیدی است که به مرور زمان با پدیده هوازدگی، در لایه‌های بالایی معدن به اکسید تبدیل می‌شود. مشابه این فرایند در معادن مس نیز اتفاق می‌افتد و در لایه‌های نزدیک به سطح زمین، مس به صورت اکسیدی وجود دارد. معادن دیگری نیزبه صورت سولفید در نزدیکی اصفهان و جاده چالوس وجود دارند که لایه‌ای از کانه‌اکسیدی بر روی آن قرار گرفته است.

روش‌های جدید مطرح شده برای استحصال کانه‌های سولفیدی، شامل روش لیچ تحت فشار بالا، لیچینگ آمونیاکی و روش باکتریال لیچینگ است که آخرین روش ارائه شده در این زمینه می‌باشد. با توجه به ذخایر محدود و کم کانه‌های اکسیدی، تمایل به استفاده از روش‌های جدید استحصال روی از کانه‌های سولفیدی بیشتر خواهد شد.

معادن فلزات معمولا دارای رگه‌هایی با عیارهای مختلف هستند که در علم معدن با اختلاط رگه‌های پرعیارتر با رگه‌های کم‌عیارترف کانه‌ای با عیار مشخص برای مدت طولانی از معدن استخراج می‌شود. تشخیص عیارهای مختلف و حجم ذخایر موجود، به همراه برنامه‌ریزی دقیق برای استخراج، تضمین کننده برداشت مناسب و مهندسی از معدن است که علاوه بر افزایش عمر معدن، واحدهای فرآوری را به انتخاب روش ثابتی برای استحصال مواد سوق می‌دهد که هزینه‌های تولید را به شدت کاهش و راندمان فرایندها را افزایش می‌دهد. برای واحدهای تولید روی، خرید کانه با عیارهای متفاوت به مرور زمان به صرفه نیست و آن‌ها معمولا نمی‌توانند با دریافت ماده اولیه متفاوت در فرایند خود تغییر ایجاد کنند، در غیر این صورت این مساله اتلاف فراوان روی را به همراه خواهد داشت. به همین منظور در علم مهندسی معدن، برنامه‌ای وجود دارد که بر اساس آن و با توجه به نمونه‌برداری‌ها و تخمین ذخایر موجود، برای تولید مستمر، از پله‌های متفاوت با حجم مشخص برداشت و با یکدیگر مخلوط می‌شود. متاسفانه در معدن سرب و روی انگوران چنین برنامه‌ریزی به طور کامل انجام نشده است.

در معادن فلزات، عیار مشخصی به عنوان کات آف (cut off ) در نظر گرفته می‌شود، به این ترتیب کانه دارای عیار کمتر از آن، دورریز و باطله به حساب می‌آید. در برخی از اطلاعات منتشر شده، کات آف 5 درصدی نیز برای برخی معادن روی مشاهده شده است. در حالی‌که کات آف در نظر گرفته شده برای معدن سرب و روی انگوران، حدود 20 تا 25 درصد است و کانه دارای عیار بالاتر از 25 درصد به عنوان کانه روی فروخته می‌شود. گاهی عیار کانه استخراج و فروخته شده حتی به 50 درصد نیز می‌رسد. کانه‌ای با عیار کمتر از 20 درصد به عنوان باطله در محلی دور ریخته می‌شود که شاید با افزایش قیمت روی، قابل فروش باشد. در حال حاضر به خاطر برداشت بی‌رویه از ذخایر پرعیار، معدن ریزش کرده‌است. در حالی‌که اگر برداشت از این معدن با برنامه‌ریزی انجام می‌شد هم‌اکنون شاهد این اتفاق نبودیم.

در سال 1372 شرکت فرآوری از یک سو شرکت کاهنربا از سوی دیگر با اختلاف زمانی اندک، تحقیق در زمینه روش‌های هیدرومتالورژیکی برای تولید روی در داخل کشور را آغاز کردند که در نتیجه آن شرکت فرآوری به تکنولوژی استحصال روی به روش هیدرومتالورژی دست یافت و به دنبال آن کارخانه‌ای در دندی برای استخراج روی تاسیس شد. این اتفاق در آن زمان به عنوان یک انقلاب متالورژیکی در صنعت روی کشور معرفی شد چرا که محققان ایرانی موفق شدند بدون کمک گرفتن از خارجی‌ها فناوری تولید روی را بدست آوردند. اما به دلیل وجود نداشتن قوانین حق مالکیت معنوی اثر، با جابه‌جایی چندین شخص، اطلاعات فناوری به دست آمده به واحدهای دیگر منتقل شد که همین امر موجب به وجود آمدن یک مشکل بنیادین در صنعت روی داخلی گردید. زیرا در اطلاعات منتقل شده، جزئیات فرایند، نظیر اطلاعات سینتیکی و سایر پارامترها وجود نداشته و این فناوری به طرز صحیحی منتقل نشد. در زمان کوتاهی توسط کارگاه‌ها و کارخانه‌های مختلف، این فناوری ناقص مورد استفاده قرار گرفت. از آن‌جا که هزینه‌ای بابت خرید فناوری پرداخت نشده بود، حتی تولیدهای در مقیاس اندک (زیر 1تن) هم توجیه اقتصادی پیدا رد. باتوجه به این‌که فناوری مذکور به سرعت و بدون رعایت نکات فنی کپی‌پرداری شد، فرایند مورد استفاده در این کارگاه‌ها مشکلات فراوانی داشت که عیار بالای کانه خریداری شده از معدن انگوران و صرف نشدن هزینه برای خرید فناوری، تولید آن‌ها را اقتصادی جلوه می‌داد.

در پروسه ابداع شده توسط شرکت فرآوری روی که در بسیاری از واحدهای تولیدی در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد، ابتدا کانه حاوی روی طی دو مرحله لیچ اسیدی و خنثی به صورت جریان متقابل (counter-current ) مورد انحلال قرار می‌گیرد که در اغلب واحدهای فرآوری داخلی، مراحل لیچ کردن به صورت جریان هم مسیر (concurrent ) انجام می‌شود. در بعضی کارگاه‌ها لیچ اسیدی را لیچ گرم و لیچ خنثی را نیز لیچ سرد می‌نامند. در مرحله لیچ خنثی، آهن موجود در محلول با کنترل اسیدیته (PH ) رسوب می‌کند و رسوب باقی‌مانده به عنوان باطله دور ریخته می‌شود. در برخی از موارد مشاهده شده است که در دورریز واحدهای استحصال روی در ایران، حدود 23 درصد روی وجود دارد که گاه از باطله معدن نیز غلیظ‌تر است و این مساله نیز نشان می‌دهد فرایند مورد استفاده اشکال دارد. از جمله اشکالات فرایند می‌توان به رعایت نکردن غلظت مواد موجود در محلول، رعایت نکردن PH مناسب و چندین پارامتر دیگر اشاره کرد که باعث می‌شود دور ریز واحدهای تولیدی حاوی 10تا 23 درصد روی باشد در حالی‌که طبق استانداردها این مقدار کمتر از 5 درصد باشد.

در صورتی‌که واحدهای تولیدی سعی کنند فلز روی محتوی باطله را کاهش دهند، نیکل و کبالت نیز به محلول موجود وارد می‌شوند. مشکل‌زا بودن این دو فلز حین فرایند، باعث می‌شود این واحدها به اجبار به تلفات بالای روی در باطله دورریز تن دهند. در حالی‌که اگر کانه‌معدنی خریداری شده حاوی روی کمتری باشد، روش‌های فعلی به هیچ وجه توجیه اقتصادی نخواهد داشت. در ادامه محلول لیچ‌شده فیلترپرس می‌شود و پس از آن با اضافه کردن اکسیدآرسنیک-آنتیموان مورد تصفیه گرم قرار می‌گیرد. این روش در تمام نقاط دنیا استفاده می‌شود و راندمان بالایی دارد. متاسفانه حدود 10 سال پیش در یکی از کارگاه‌های فعال در این زمینه، به دلیل رعایت نشدن PH حین مرحله تصفیه‌گرم، گاز آرسنوژن تولید شد که به کشته و مجروح شدن چند نفر انجامید. با وقوع این حادثه، استفاده از ترکیب اکسید-آنتیموان ممنوع شد. اتخاذ این تصمیم را نیز می‌توان یکی دیگر از اشتباهات مسئولین صنعت دانست. در واقع مسئولان به جای ارائه آموزش و سخت‌گیری در بازرسی‌ها، بدون در نظرگرفتن نکات مهندسی، استفاده از ترکیب مناسب را ممنوع کردند. هم‌اکنون در صنعت روی ایران از پرمنگنات برای رسوب دادن ناخالصی‌هایی نظیر کبالتف منگنز و باقی‌مانده آهن استفاده می‌شود. مشاهده شده است که برخی واحدها به دلیل گران بود پرمنگنات، به میزان کافی از آن استفاده نمی‌کنند و این امر، باقی‌ماندن مقداری ناخالصی کبالت در محلول را به دنبال دارد. در ادامه فرایند و در مرحله تصفیه سرد، پودر روی به محلول اضافه می‌شود. در صورتی‌که اگر در مرحله تصفیه گرم از ترکیب اکسید آرسنیک-آنیتوان استفاده می‌شد، مصرف پودر روی به شدت کاهش می‌یافت. در روش‌های مورد استفاده در صنعت استخراج روی، مصرف پودر روی دو تا سه برابر مقدار استوکیونتری، ناخالصی‌های موجود در محلول است ولی در داخل کشور به دلیل استفاده نشدن از ترکیب مناسب در تصفیه گرم، مقدار مصرف روی تا 20 برابر استوکیومتری ناخالصی‌ها گزارش شده است. لذا هزینه زیادی بابت فرایند نادرست مورد استفاده در مرحله تصفیه گرم، به دوش تولیدکنندگان گذاشته می‌شود. رسوب ایجاد شده در فرایند تصفیه، منبع با ارزشی از فلزات نیکل، کبالت و کادمیم است که متاسفانه به دلیل وجود نداشتن حمایت‌های لازم، محققین تمایلی به تحقیق و بررسی در این مورد ندارند. در ادامه فرایند، محلول حاوی روی را با محلول برگشت داده شده از فرایند الکترووینینگ مخلوط می‌کنند و با رساندن غلظت روی به مقداری مشخص، محلول به واحد الکترووینینگ فرستاده می‌شود.

در واحدهای تولیدی داخلی، غلظت محلول روی بازیافت شده که باید 40 گرم بر لیتر باشد، گاهی تا 20 گرم بر لیتر کاهش می‌یابد یا اینکه غلظت اسید که باید 130 تا 140 گرم بر لیتر باشد به 200 گرم بر لیتر می‌رسد. مشکل عمده دیگر افزایش دانسیته جریان در فرایند الکترووینینگ برای افزایش ظرفیت تولید است که سطح ناخالصی‌ در روی تولید شده را افزایش می‌دهد و در نهایت، علی‌رغم استفاده از ماده اولیه مرغوب، مواد گران‌بها نظیر پرمنگنات و اتلاف بالای روی حین فرایند، روی تولیدی حاوی مقدار زیادی ناخالصی است، چنان‌که برخی از مصرف‌کنندگان داخلی تمایلی به خرید روی از داخل ندارند. علت اصلی این مشکلات، عدم به‌کارگیری فناوری اصلی تولید و پایین بودن سطح دانش فنی تولیدکنندگان روی و برخی قوانین است. لازم به ذکر است با توجه به شناختی که محققین داخلی از فرایند دارند، می‌توان با صرف مقداری وقت و هزینه، این مشکلات را بر طرف کرد ولی موانع موجود در زمینه حق مالکیت اثر که قبلا به آن اشاره شد، از رغبت محققان به رفع مشکلات موجود می‌کاهد.

4. حاشیه سود صنعت سرب و روی در ایران

حاشیه سود صنعت سرب و روی در ایران طی یک دهه اخیر روندی نزولی را طی کرده است. برای مثال حاشیه سودخالص شرکت کالسیمین در سال 1385، حدود 75 درصد، در سال 1387 زیان ده و در سال 1391 به 46 درصد رسیده است. مهم‌ترین دلایل این نزول همان‌گونه که پیش‌تر در این گزارش نیز اشاره شد، عدم دسترسی به خاک با عیار مناسب و کاهش قیمت جهانی فلزات اساسی است؛ به‌طوریکه ریزش معدن انگوران میزان عیار خاک تحویلی به واحدهای تولیدی را بسیار کاهش داد و همین امر باعث فعالیت شرکت‌های داخلی در سطح 50 درصد ظرفیت اسمی شده‌است. واحدهای فرآوری و تولید روی تکنولوژی خود را بر اساس عیار مناسب معدن انگوران طراحی کرده‌اند و برخلاف شرکت‌های پیشروی صنعت سرب و روی در جهان در سال‌های اخیر به دنبال روش‌های نوین برای استحصال روی از خاک کم‌عیار نبوده‌اند. در جدول زیر حاشیه سود شرکت‌های مهم تولید کننده سرب و روی داخلی بر اساس عملکرد سال مالی 1391 هریک، قابل ملاحظه است.

جدول 25- حاشیه سود شرکت‌های مهم تولید کننده سرب و روی داخلی

در محاسبه حاشیه سود شرکت‌های فوق از میانگین سال‌های اخیر استفاده نشده است زیرا تمامی شرکت‌ها به دلیل افزایش قابل توجه نرخ ارز در سال 1391 وضعیت بهتری از لحاظ فروش و سودآوری نسبت به سال‌های قبل داشته‌اند و میانگین‌گیری برآورد مناسبی از حاشیه سود این صنعت در شرایط کنونی ارائه نمی‌دهد.

5. برآورد هزینه راه اندازی واحدهای تولید سرب و روی

شرکت استرالیایی Alara Resources در حال حاضر در کشور عربستان پروژه‌ی Khnaiguiyah را درست اجرا دارد که مربوط به بهره‌برداری از یک معدن روی و مس با عمر تقریبی 14 سال است. عملیات شامل استخراج از معدن و تولید کنسانتره روی و مس است. ظرفیت استخراج از معدن 2 میلیون تن در سال طراحی شده که میانگین تولید نیز 140,000 تن کنسانتره روی و 24,000 تن کنسانتره مس در سال برآورد شده است. مخارج سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای چنین طرحی که علاوه بر موارد فوق شامل یک نیروگاه برق 24 مگاواتی، حفر چاه برای تامین آب مورد نیاز، تجهیزات و ماشین آلات معدنی مورد نیاز (به ویژه کانتینرهای حمل کنسانتره) و یک مجتمع آسایشگاهی، حدود 256 میلیون دلار برآورد شده است.

همچنین، پروژه‌ی بهره‌برداری از معدن McLeod در سال 2011 توسط شرکت Xstrata با برآورد سرمایه‌گذاری مورد نیاز 150 میلیون دلار در کانادا آغاز گردید. ذخیره‌ی قطعی این معدن 4 میلیون تن و با عیار 11.5 درصد روی می‌باشد. ظرفیت تولید سالانه‌ی این طرح 100,000 تن در سال خواهد بود. در ارتباط با طرح‌های افزایش ظرفیت تولید نیز، شرکت Xstrata مخارج افزایش ظرفیت تولید از 2.5 میلیون تن به 3.5 میلیون تن طی سال‌های 2011 تا 2013 را معادل 167 میلیون دلار برآورد کرده است.