عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی گفت: این‌که حیات و ممات اقتصاد را به لغو یا عدم لغو تحریم گره زدیم، منجر به این شده که چرخ اقتصاد بایستد و حرکت نکند. فعال اقتصادی را دیدم که می‌گوید من اگر بدانم که سه سال تحریم هستیم، می‌توانم برنامه‌ریزی کنم ولی وقتی شما نمی‌دانید در آینده چه اتفاقی می‌افتد نمی‌توانید برنامه‌ریزی کنید.

• برای سومین مرتبه پیاپی مسئله تولید با رویکرد پشتیبانی‌ها و مانع زدایی‌ها جزء شعار سال به عنوان رویکرد اصلی کشور مورد توجه قرار گرفت.
• در این بین فاصله گرفتن از اینکه شعار سال در حد نوشته روی بنرها و سربرگ نهادهای کشور قرار گیرد، نیازمند شناسایی دقیق موانع تولید به منظور از سر راه برداشتن آن و پشتیانی صحیح از جریان پایدار تولید است.
• در همین راستا، به منظور شناسایی دقیق موانع تولید به منظور پشتیبانی صحیح از این جریان در سال ۱۴۰۰ به سراغ محمد هادی سبحانیان عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی رفتیم تا پیرامون این مسئله به بحث بنشینیم.
• مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:
• *مشکلات اقتصادی به دلیل توجه نکردن به تولید پدید می‌آید
• فارس: رهبر انقلاب برای چهارمین سال پیاپی از واژۀ تولید در شعار سال استفاده کردند و در سال جاری با رویکرد جزئی‌تر و اشاره به پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها این شعار اعلام شد. نظر شما پیرامون این رویکرد برای سال جدید چیست؟
• سبحانیان: همان‌طور که فرمودید برای سومین سال پیاپی است که رهبر انقلاب اشاره مستقیم به بحث تولید دارند. در سنوات قبل‌تر تأکید ایشان بر مسائل اقتصادی بود ولی در سه سال اخیر مشخصاً توجه ایشان به بحث تولید معطوف بود و فکر می‌کنم این موضوع نشان از درایت رهبر معظم انقلاب در این دارد که بحث تولید هم از منظر مبانی نظری و هم از منظر تجاربی که در دنیا وجود دارد می‌تواند محرک رشد، پیشرفت و توسعۀ اقتصادی کشورها باشد.
• اگر به کشورهایی که به درجاتی از توسعه و پیشرفت رسیدند نگاه کنید، می‌بینید که ابتدا به حمایت از تولید و یک جهشی در تولیدات صنعتی خود پرداختند مانند کرۀ جنوبی، چین، ژاپن، آلمان و از مسیر رشد تولیدات خودشان به توسعه رسیدند. در حقیقت مسیر اصلی رسیدن به پیشرفت حتما از مسیر توسعه نیست؛ خیلی از مشکلاتی که امروزه با آن مواجه هستیم مانند بیکاری، سطح پایین درآمد و رفاه مردم در کشور ، همگی در گرو گسترش تولیدات و بزرگ‌تر شدن اقتصاد است که اگر این اتفاق بیفتد عملا می‌توان مشاهده کرد که به صورت دومینو وار مسائل و مشکلات حل خواهد شد. لذا رهبر انقلاب دست روی نقطۀ مهمی گذاشتند و واقعاً برطرف‌شدن موانع تولید در کشور می‌تواند ما را در مسیر رشد و توسعه کشور یاری دهد.
• فارس: به نظر شما موانع جریان پایدار تولید در کشور شامل چه حوزه‌هایی می‌شود؟
• سبحانیان: حمایت از تولید و سرمایه‌گذاری در کشور ما موضوع تازه‌ای نیست و ۴۰ سال است که در سیاست‌ها و قوانین مختلف به حمایت از تولید و سرمایه‌گذاری می‌پردازیم. از نیمۀ دوم دهۀ ۶۰ تا به امروز شاید بیش از ۲۰ نوع حمایت از تولیدات و واحدهای تولیدی در قوانین کشور تصویب کردیم. مثلاً حمایت‌های ارزی، بیمه‌ای، تعرفه‌ای، مالیاتی، یارانه‌ای و خرید تضمینی و از این دست حمایت‌ها را طی ۴۰ سال گذشته تجربه کردیم و البته برخی از این حمایت‌ها هم واجد دستاوردهایی بوده است.
• خیلی از زیرساخت‌هایی که الان در کشور ما ایجاد شده است یا واحدهای تولیدی بزرگ در حوزۀ فولاد و سیمان و پتروشیمی و سایر حوزه‌ها در نتیجۀ همین حمایت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های دولتی بوده که در کشور اتفاق افتاده است. در عین حال نتایج نشان می‌دهد که ما با وضع مطلوب خود فاصله داریم، یعنی اگر چه در منطقه جزو کشورهایی هستیم که بالاترین میزان تولید ناخالص داخلی را ثبت کردیم ولی با کشورهای رقیب خود مانند عربستان و ترکیه اختلاف قابل توجه داریم. مثلا نسبت سرمایه‌گذاری ما به تولید ناخالص ملی هم پر نوسان بوده و هم کیفیت لازم را نداشته است تا ما را به نرخ‌های بالای تولید و اشتغال برساند. پس اگر چه در چند دهۀ گذشته تلاش کردیم که در قوانین مختلف کشور حمایت‌هایی در حوزۀ سرمایه‌گذاری و تولید داشته باشیم، اما تجربه‌ای که داشتیم نشان می‌دهد این حمایت‌های دولتی اثربخشی لازم را نداشته و بخش قابل توجهی از حمایت‌ها به هدف خود اصابت نکرده است.
• *سازوکار بازار برای ارتقای جریان تولید کافی نیست
• فارس: با خیلی از تولیدکنندگان که صحبت می‌کنیم به این نکته اذعان دارند که ما حمایت دولت را نمی‌خواهیم، کافی است دولت ما را رها کند.
• سبحانیان: بله می‌خواهم این را بگویم. درست است که رهبر معظم انقلاب ۳ سال است بر این موضوع حتی در شعار سال تأکید دارند ولی واقعیت این است که در طی ۴۰ سال گذشته قوانین مختلف کشور در موضوع وجود داشته است.
• فارس: یعنی چیز جدیدی نیست و قانون‌گذار پیش از این به آن پرداخته است؟
• سبحانیان: بله به آن پرداخته شده است ولی از بس موانعی بر سر راه پیش آمده کار به جایی رسیده که رهبر انقلاب به عنوان شعار سال این موضوع را مطالبه می‌کنند؛ نه تنها یکی دو سال بلکه سه سال با جزئیات و ریزه‌کاری بیشتری ایشان ورود می‌کنند. برای این‌که بتوانیم از تجربیات در این موضوع درس بگیریم بهتر است در تجارب کشورهای موفق مروری بکنیم.
• در کشورهایی که این تجربه را داشتند، می‌بینید که در فرآیند صنعتی شدن، گسترش تولید و تولد بنگاه‌های بزرگ دولت‌ها نقش برجسته‌ای داشتند و این‌طور نبوده که به سازوکار بازار بسپارند و فرآیند صنعتی‌شدن و رشد تولیدات را ایجاد کند. این یک نکته که دولت نقش مهمی در این موضوع دارد.
• نکتۀ دوم در اغلب کشورهایی که به رشد تولید در کشور خود رسیدند حمایت‌های مالی، اعتباری و تعرفه‌ای که توسط دولت‌ها از تولیدات در آن کشور انجام شده به همراه سازوکارهایی بوده که بیشترین تأثیر را آن حمایت‌ها در رشد تولید داشته است. مثلا سازوکار اصابت، سازوکار پاسخ‌گویی، هدف‌مند بودن، مقید بودن و توان‌مند بودن حمایت‌ها طراحی شده بوده و این‌طور نبوده که مثلا یک حمایت بی‌هدف یا بدون قید زمانی از همۀ بنگاه‌ها صورت بگیرد.
• *حمایت دولت از تولید باید به هدف اصابت کند
• فارس: در اصل حمایت بدون سر و ته زمینه ایجاد رانت می‌شود.
• سبحانیان: یک اصل دیگری که ما مبتنی بر تجارب دیگر کشورها باید به آن توجه کنیم، این است که دولت‌ها نقش کلیدی دارند، حمایت‌های دولت هم متضمن یک سری سازوکارهایی است که به صورت حداکثری به هدف خود اصابت کند و موضوع مهم دیگری که جزو الزامات جهش و رونق تولید است، آنکه باید راهبرد توسعۀ صنعتی مشخصی تدوین شود.
• این استراتژی یعنی کشور بداند که چه کالایی را تولید بکند که مزیت دارد و در کجای کشور این تولید باید صورت بگیرد که به نوعی برنامۀ آمایش سرزمین است. شما نمی‌توانید به دنبال توسعۀ تولیدات در کشور باشید ولی ندانید چه کالایی را در کجای کشور حمایت کنید. پس راهبرد توسعۀ صنعتی و آمایش سرزمین جزو الزامات و ضروریات برنامه‌ریزی برای رشد تولید است.
• فارس: یکی از مهمترین موانع تولید، راه باز کسب درآمد از مسیرهای غیر مولد اقتصادی است، به چه شکلی می‌توان در این حوزه مانع زدایی کرد؟
• سبحانیان: محور بعدی این است که زمینه ویژه‌خواری، رانت‌خواری، راحت‌طلبی و به دست آوردن درآمدهای خارج از مسیر فعالیت‌های مولد به وسیلۀ ابزارهای مالیاتی کنترل شود و در عین حال یک‌سری بسترسازی‌های فرهنگی هم ایجاد شود تا تولید و سرمایه‌گذاری در دستور کار قرار بگیرد، یعنی صرفاً این‌طور نیست که شما با توصیه‌های اخلاقی مردم و سرمایه‌ها را به سمت تولید هدایت کنید بلکه باید با ابزارهای لازم خود این سرمایه‌ها به مسیر سرمایه‌گذاری سوق پیدا کنند.
• نکتۀ بعدی که در تجربۀ کشورهای موفق مشاهده می‌شود این است که سازوکار تأمین مالی از نوع هدایت اعتبار در اغلب کشورها و بسته به اقتضای آن کشور وجود داشته و این‌طور نبوده که نظام بانکی آن‌ها آزادانه به هر شکلی که می‌خواهد تسهیلات اعطا بکند بلکه آن کشورها سازوکارهای انگیزشی را برای بانک‌ها طراحی کردند تا پرداخت اعتبار و تسهیلات به پروژه‌ها یا واحدهای تولیدی پیشران رشد در آن کشورها اختصاص پیدا بکند. این هم نکتۀ مهمی بود که جزو نقاط ضعف بانک‌های کشور است.
• *به اسم حمایت از تولید، اقدام به پخش رانت نکنیم
• فارس: آخرین آماری که من راجع‌ به نظام بانکی دیدم، تا ۱۰ ماهۀ سال جدید ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان این بانک‌ها تسهیلات دادند و سال گذشته حدود ۹۸۰ هزار میلیارد تومان بوده است و تقریبا یک رشد ۴۲ درصدی داشته است درصورتی که هیچ یک از شاخص‌های تولیدی ما به این میزان تسهیلات رشد پیدا نکردند.
• سبحانیان: تقریبا تمام بنگاه‌ها هم از بحث کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش می‌نالند.
• فارس: پس این تسهیلات کجا می‌رود؟ قابل ردیابی است؟
• سبحانیان: یکی از الزامات ما در تولید همین است. یک بخش قابل توجهی از تسهیلاتی که نظام بانکی اعلام می‌کند پرداخت شده در واقع امهال تسهیلاتی است که قبلا اعطا شده است.
• تجربۀ بعدی این است که دولت‌ها رانت‌های مولد را که شتاب‌دهندۀ رشد بلندمدت در اقتصاد کشور هستند، از رانت‌های بد متمایز می‌کنند و رانت بد را حذف می‌کنند و رانت مولد را در راستای راهبرد توسعۀ صنعتی که از الزامات جهش تولید است، هدف‌مند و عملیاتی می‌کنند.
• این‌طور نیست که تسهیلات رایگان در اختیار همه قرار بدهیم و تصور کنیم که از تولید حمایت می‌کنیم. بعضاً بسیاری از کسب و کارهایی که اساساً توجیه اقتصادی هم ندارند به جهت ارزان بودن این تسهیلات، از شبکۀ بانکی وام دریافت می‌کنند و در جایی هزینه می‌کنند که مورد نظر بانک نبوده است. پس این تجاربی که گفتم وجود دارد و علی‌رغم همۀ این تجربه‌ها وقتی محتوای احکام قانونی که در کشور خودمان مصوب شده را در طی دهه‌های گذشته بررسی می‌کنیم، اغلب حمایت‌هایی که انجام شده است یک وجه مشترک داشتند و آن این‌که به طور مستقیم یا غیرمستقیم توزیع رانت می‌کردند. یعنی یک رانتی تحت عنوان حمایت را بین یک سری افراد توزیع می‌کردند و این اتفاق در شرایطی افتاد که ما نه ملاک و معیار مشخص و دقیقی برای شناسایی افراد و کارآفرینان واقعی برای دریافت این رانت داشتیم و نه مکانیزم دقیق و روشنی برای نظارت بر این رانتی که توزیع کردیم. همین امر باعث شد چند اتفاق یا چند پیامد نامطلوب برای کشور در پی داشته باشد. یکی منجر به این شود که بخش قابل توجهی از منابع و تسهیلاتی که اعطا کرده بودیم به هدر برود و صرف تولید در کشور نشود. پیامد دوم این‌که ایجاد زمینۀ فساد و امضای طلایی بوده است.
• پیامد منفی سوم انحراف دغدغۀ تولیدکنندۀ ایرانی بوده است یعنی به جای این‌که فکر کند چه کار کنم به فناوری برتر برسم و کیفیت کالای من بهتر شود یا قیمت کالا پایین‌تر بشود، به این فکر می‌کند که چه کار کنم به رانت دسترسی بیشتری داشته باشم.
• *حمایت از تولید نباید به انحصار ختم شود
• فارس: دراصل مکانیزمی که قرار بود یک دینامیک مثبت ایجاد کند، برعکس عمل می‌کند؟
• سبحانیان: دقیقا، مثل ارز ۴۲۰۰ که دغدغۀ تولیدکننده این شده که از چه راه و کانالی بتواند به این ارز دست پیدا کند.
• پیامد چهارم هم چون این منابع رانتی محدود بودند و نیازها نامحدود بودند، ناگزیر بودیم اعطای این رانت‌ها را به افراد مشخصی محدود کنیم. لذا آمدیم منع صدور مجوز کسب و کار را به دلیل محدود بودن منابع، رانتی کردیم و مثلا اجازۀ ۱۰۰ مجوز از این صنف یا کسب و کار را می‌دهم و یک انحصار ایجاد کردیم.
• فارس: در واقع آن سازوکاری که قرار بود حمایت را به هدف بنشاند وجود نداشت و زمینۀ معکوس از دو جنبه ایجاد کرد؟
• سبحانیان: خود این که ما می‌خواستیم در راستای حمایت از تولید باشد دقیقاً سدی می‌شود که برای ورود افراد و جوانان به کسب و کار مجوز ندهیم.
• *بسیاری از محدودیت های جریان تولید ارتباطی به تحریم ندارد
• فارس: شما چقدر این دوگانۀ اقتصادی را صحیح می‌دانید؟ عدم لغو یا لغو تحریم چقدر روی شرایط اقتصادی کشور تاثیر می‌گذارد؟
• سبحانیان: نمی‌شود منکر این شد که عادی شدن روابط اقتصادی کشور با کشورهای همسایه یا سایر کشورها از جمله آمریکا و کشورهای اروپایی تاثیر ندارد و حتی می‌تواند جذاب باشد و فعالیت‌های اقتصادی را تسهیل بکند ولی واقعیت هم این است که ما نباید حیات و ممات زندگی و اقتصاد کشور را به دست کسی بسپاریم که هر لحظه ممکن است شیر نفت را باز کند یا ببندد. رهبر معظم انقلاب و مسئولین کشور بارها تاکید کردند که ما اگر یک روز زودتر بتوانیم تحریم‌ها را لغو کنیم باید این کار را کنیم ولی این مورد به این معنا نیست که تمام توجه خود را صرف این مورد کنیم و تمام توجه فعال اقتصادی به این معطوف باشد که آیا تحریم لغو شد یا نشد و از طرفی هم دائم منتظر باشد و تصمیمی برای فعالیت اقتصادی خودش نگیرد؛ لذا ما بایستی برنامه‌ریزی اقتصادی خود را بر مبنا و با فرض تداوم تحریم‌ها انجام بدهیم یعنی خیلی از سیاست‌هایی که ربطی به تحریم هم ندارد مثل آمایش سرزمین و سیاست توسعۀ صنعتی که رابطۀ تنگاتنگی با تحریم‌ها ندارد را پیگیری کنیم.
• فارس: یک سری صنایع پیشران اقتصادی نظیر ساخت مسکن هستند و اصلا نیازی به واردات ندارند.
• سبحانیان: بله و این نااطمینانی که در اقتصاد وجود دارد و فعالان اقتصادی از آن شکایت دارند، عدم پایبند بودن مسئولان به وعده‌هایی است که دادند و هیچ ارتباطی با تحریم ندارد. می‌خواهم این را بگویم که بخش قابل توجهی از مسائل کاملا به اقتصاد داخلی مرتبط است و ارتباط زیادی با تحریم ندارد.
• این‌که حیات و ممات اقتصاد را به لغو یا عدم لغو تحریم گره زدیم، منجر به این شده که چرخ اقتصاد بایستد و حرکت نکند. حتی فعال اقتصادی دیدم که می‌گوید من اگر بدانم که سه سال تحریم هستیم، می‌توانم برنامه‌ریزی کنم ولی وقتی شما نمی‌دانید در آینده چه اتفاقی می‌افتد نمی‌توانید برنامه‌ریزی کنید.
• *معطلی برای تعیین تکلیف تحریم از اصل تحریم بدتر است
• فارس: یعنی شما معتقد هستید که شرایط موجود یعنی دوگانه‌سازی حتی بدتر از شرایط تحریم است.
• سبحانیان: بله همین‌طور است. آن چیزی که بیش از همه فعال اقتصادی را اذیت می‌کند این است که نمی‌داند فردا چه اتفاقی می‌افتد. مثلا در بحث ارز می‌گویند شما یک نرخ ارزی را تثبیت کنید و در یک دامنه‌ای نگه‌دارید تا من بتوانم برنامه‌ریزی کنم نه این‌که با یک نرخ ارزی واردات صورت بگیرد و بعد نرخ ارز سقوط کند و آن کالا روی دست واردکننده بماند. آن چه که مهم است اینکه فارغ از این‌که در صحنه‌ی بین‌الملل، ارتباط ما در روابط خارجی در چه سطحی رقم خواهد خورد، برای اقتصاد خودمان برنامه‌ریزی کنیم یعنی دقیقا برعکس چیزی که در بودجه‌های سنوات گذشته عمل کردیم.
• فارس: به طور کلی راهبردهای پشتیبانی از تولید را شامل چه مواردی تلقی می‌کنید؟
• سبحانیان: یکی تدوین راهبرد توسعه‌ی صنعتی و انتخاب پیشران‌ها است. در این رابطه باید به سه سوال پاسخ دهیم؛ یکی این‌که چه صنایعی را باید در کشور حمایت کنیم؟ این‌که پول‌پاشی کنیم و از همه‌ی صنایع حمایت کنیم، یک تجربه‌ی شکست‌خورده است ولی به دلایل مختلف اقتصاد سیاسی برای این‌که همه را از خودمان راضی نگه‌داریم، می‌خواهیم به هر کسی یک رانت توزیع بکنیم و قطره‌ای در کاسۀ هر کس بچکانیم که عملا ناممکن است و باید صنایع مورد حمایت را انتخاب کنیم.
• موضوع بعد حمایت‌هایی که باید از این صنایع صورت بگیرد و بازه‌ی این حمایت‌ها است. یعنی شاید حمایت از یک صنعت به گونه‌ای باشد ولی حمایت از صنعت دیگر متفاوت باشد و زمان‌بندی‌ها هم گوناگون است و این حمایت‌ها دائمی نیست. موضوع بعدی مسئول و متولی این حمایت‌ها است که باید در یک همکاری و هماهنگی با یکدیگر این کار را انجام دهند و این باید در راهبرد توسعۀ صنعتی مشخص شده باشد.
• راهبرد بعدی حمایت از تولید بحث شفافیت، رقابت و تسهیل ورود به کسب و کارها است که به جای این‌که رویکردهای پلیسی را در بازار ترویج کنیم و برای هر فروشنده یک مامور بگذاریم که از قیمت‌های مصوب بالاتر نفروشد، اگر شرایط کسب و کار و رقابت را تسهیل کنیم و شفافیت ایجاد کنیم منجر به این می‌شود که سیاست‌گذار به هدف خود نائل شود.
• *تا زمانیکه سود فعالیت غیر مولد از فعالیت مولد اقتصاد بیشتر باشد، پشتیبانی از تولید میسر نیست
• فارس: به منظور افزایش هزینه فعالیت در بخش غیر مولد اقتصاد در راستای پشتیبانی از تولید چه باید کرد؟
• سبحانیان: بحث کاهش هزینه‌ی فرصت تولید از طریق هزینه‌دار کردن فعالیت‌های نامولد بسیار اهمیت دارد. تا زمانی که عایدی سوداگری‌های نامولد برابر یا بیشتر از عایدی تولید باشد، حتما پشتیبانی از تولید بی‌نتیجه خواهد بود و شما باید با ابزارهای مختلف از جمله ابزار مالیاتی این مسئله را کنترل کنید. موضوع بعدی تامین امنیت سرمایه‌گذاری و کاهش هزینه‌ی مبادله در اقتصاد است. مبادله در اقتصاد مانند اصطکاک در فیزیک است که شما باید این اصطکاک یعنی هزینۀ مبادله در اقتصاد را کم کنید. در واقع باید تلاش کنیم که هزینۀ تضمین حقوق مالکیت را پایین بیاوریم، باید نظارت بر عملکرد فعالان اقتصادی را با هزینۀ کمتری انجام دهیم و تلاش کنیم نظام قضایی و انتظامی خود را در راستای حمایت از تولید و فعالان اقتصادی تقویت کنیم و هزینه‌های قضایی و انتظامی را کاهش دهیم تا بار آن از دوش تولید برداشته شود.
• فارس: در اظهاراتتان پیرامون موانع تولید به مسئله نظام تامین مالی تولید اشاره کردید، ممکن است، پیرامون این مسئله با رویکرد پشتیبانی از تولید بفرمایید؟
• سبحانیان: علی‌رغم حجم بسیار بالای نقدینگی، توان تسهیلات‌دهی بانک‌ها به جهت مشکلاتی که در حوزۀ ناترازی شبکۀ بانکی وجود دارد، وضعیت خوبی نیست و لازم است از طریق بازسازی شبکۀ بانکی، توان تسهیلات‌دهی بانک‌ها را بهبود ببخشیم و موضوع مهم‌تر این‌که نظارت موثر بر تسهیلات پرداختی داشته باشیم که این از ضعف‌های بانک مرکزی بر روی نظام بانکی بوده است. نکتۀ مهم دیگر این است که سهم بخش خصوصی در تأمین مالی فعالیت‌های تولیدی خود از بازار سرمایه سهم قابل توجهی نبوده است و عمدتاً بنگاه‌های دولتی از بازار سرمایه برای تأمین مالی خود استفاده کردند.
• موضوع دیگر بحث بهبود نظام اعتبارسنجی و رتبه‌بندی فعالان اقتصادی است و یک محور دیگر بحث اصلاح نظام وثیقه‌گیری و توسعۀ وثایق مورد قبول است. یعنی فعال اقتصادی که می‌خواهد برود از یک بانک یا نهاد مالی تسهیلات بگیرد، بعضاً مواردی را به جهت وثیقه از او مطالبه می‌کنند که واجد چنین شرایطی نیست و ابزارهای لازم این توسعه وجود دارد.
• موضوع بعدی بحث تست ثبات و پیش‌بینی‌پذیری اقتصاد است. یعنی تا زمانی که اقتصاد ما از یک ثبات نسبی برخوردار نباشد، سرمایه‌گذار نمی‌تواند بر اساس منافع کوتاه‌مدت، سرمایۀ کلانی را وارد عرصۀ تولید و سرمایه‌گذاری کند.

اقتصاد   بورس   تحریم