صنعت قند و شکر از جمله صنایعی است که بیشترین ارتباط را با حلقه‌های پیشین و پسین در زنجیره تولید اقتصاد ملی دارد. با توجه به ارتباط تنگاتنگ این صنعت با صنایع و فعالیت های اقتصادی دیگر چه در بخش داده ها و چه در بخش ستانده‌ها می‌توان ادعا کرد صنعت قند و شکر نیازمند حمایت‌های صحیح اقتصادی است تا بتواند نقش استراتژیک خود را در اقتصاد کشور ایفا کند.

• پایگاه خبری بازار سرمایه (سنا)، در حال حاضر ۳۷ کارخانه شکر در کشور داریم که ۹ کارخانه نیشکری و ۲۸ کارخانه چغندری هستند و سالانه حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار تن شکر در کشور تولید می‌شود و مصرف روزانه شکر در ایران بین ۲۶ تا ۳۰ کیلوگرم است که تا حدودی از استانداردهای جهانی بالاتر است.
• شکر از دو محصول چغندر قند و نیشکر به دست می آید که به دو صورت بهاره و پاییزه کاشت و برداشت می شود.
• شرایط آب و هوایی و اقلیمی کشور، نرخ ارز و نوسانات آن و همچنین تورم، از عوامل موثر بر صنعت شکر به شمار می‌آید.
• عمده تولیدکنندگان شکر در جهان برزیل و هندوستان هستند که کشور هندوستان به دلیل مصرف بالای شکر، امکان صادرات را ندارد اما کشور برزیل مهمترین صادرکننده شکر به شمار می‌رود و همچنین مهمترین وارد کننده کشورهای چین و اندونزی هستند.
• در سال ۱۳۹۶ برای اولین بار در تولید شکر به خودکفایی رسیدیم اما مشکلاتی از جمله سیل در سال ۹۶ و فروردین ۱۳۹۸ ، بیش از ۵۰ هزار هکتار از مزارع نیشکر را تخریب کرد و موجب کاهش ۵۰ درصدی تولید شکر نیشکری در کشور شد.
• در سال ۸۴، تعرفه شکر خام و سفید وارداتی ۱۳۰ تا ۱۵۰ درصد بود که در سال ۸۵ تعرفه واردات شکر سفید به ۱۰ درصد و شکرخام به ۴ درصد کاهش پیدا کرد که نتیجه آن واردات زیاد شکر بود.
• در سال ۹۱ نیز، تعرفه واردات شکر سفید ۷۰ درصد و شکرخام ۵ درصد بود که نتیجه آن افزایش واردات شکرخام بود.
• در ۶ ماهه اول سال ۹۷، به دلیل خشکسالی و بروز تنش کم آبی و در ۶ ماهه دوم به دلیل بارندگی‌های پاییز و تاخیر در عملیات برداشت نیشکر، مزارع استان خوزستان، با کاهش ۵۰ درصدی تولید شکر نیشکری مواجه شد که در نتیجه به منظور تنظیم بازار شکر برای سال ۹۸، مجوز واردات داده شد که تا تیرماه ۹۸ حدود ۷۱۴ هزار تن شکر خام وارد کشور شد.
• وضعیت مناسب‌تر کارخانه های غرب کشور
• در ایران تولید شکر از هر دو محصول نیشکر و چغندرقند صورت می پذیرد، اما با این حال باید یادآوری کرد، فقط در استان خوزستان کشت نیشکر انجام می‌شود و در بقیه استان‌ها چغندرقند پایه تولید شکر است.
• کشت چغندرقند در فصول بهار و پاییز انجام می‌شود و صنایع مرتبط با آن بخشی در غرب و شمال غرب کشور و بخشی در شرق و مرکز کشور ایجاد شده اند.
•  کارخانه‌هایی که در غرب و شمال غرب مشغول به فعالیت هستند مزیت بهتری نسبت به شرق و مرکز کشور دارند، علت این موضوع هم به وضعیت بارندگی بهتر و فراوانی آب در این مناطق برمی‌گردد.
• اگر بنا به دلایلی چون خشکسالی و کم آبی مشکلات برای تامین شکر وجود داشته باشد، اجازه واردات داده می‌شود.
• در ایران کارخانه‌های مختلفی جهت تولید چغندر قند بهاره و پاییزه وجود دارد که هر کدام سطح کشت مشخص دارند.
• قیمت‌گذاری دستوری بلای جان شکر
• نرخ گذاری در ایران براساس نرخ دستوری است که در حال حاضر تحویل از درب کارخانه حدود ۱۲ هزار و ۵۰۰ تومان است و نرخ جهانی از ابتدای سال رو به افزایش بوده که علت آن افزایش قیمت نفت و محصولات پتروشیمی بوده است.
• متاسفانه صنعت قند و شکر با قیمت گذاری دستوری مواجه است. به طور کلی زنجیره این صنعت از نیشکر تا شکر، به دلیل قیمت گذاری دستوری نرخ‌های محصولات مرتبط با آن در مراحل مختلف سرکوب می‌شود.
• آزاد سازی قیمت برای این صنعت بسیار مهم است زیرا صنعتگران برای سرمایه گذاری در این صنعت تشویق می شوند و تولید قند و شکر می‌تواند با رفع موانع تکنولوژی و سیستمی با همراهی دولت در رفع موانع موجود افزایش پیدا کند.
• عمده شکر تولیدی در کشور با استفاده از چغندر تهیه می‌شود اما چون ضریب تبدیل نیشکر بالاتر از چغندر است، کاربرد بیشتری دارد.
• چغندر قند تنها محصولی است که از کاشت تا برداشت توسط کشاورزان صورت می‌گیرد و دولت نیاز به تخصیص بودجه جداگانه برای آن ندارد.
• در سال ۲۰۱۹ - ۲۰۲۰ تولید چغندرقند ایران در حدود ۵ میلیون تن بوده که رتبه دوازدهم را به خود اختصاص دادو در سال ۲۰۲۰ - ۲۰۲۱ مجموع تولید چغندرقند به ۶.۵ میلیون تن رسید.
• کشت پاییزه چغندرقند در سال زراعی ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ در حدود ۲۷هزار هکتار بود و استان خوزستان با ۱۸ هزار هکتار و استان گلستان با ۴۴۰۰ هکتار ، بیشترین سطح کشت چغندرقند را به خود اختصاص دادند که تاکنون ۱۵ هزار تن چغندرقند پاییزه از مزارع برداشت شده است.
• در سال جاری به دلیل خشکسالی، کمبود آب و افزایش هزینه‌های تولید، بخشی از قراردادهای کشت چغندرقند بهاره فسخ شده است و در نتیجه سطح کشت بهاره این محصول کاهش یافته است.
• علاوه بر مزارع چغندر، مزارع نیشکر نیز به دلیل سهمیه‌بندی آب خوزستان و کاهش ۵۰ درصدی سهم آب وضعیت مطلوبی ندارند.
• ارزش بازار شرکت های تولیدکننده قند و شکر در بازار سرمایه ۲۱ هزار میلیارد تومان است که کمتر از یک درصد از کل ارزش بازار سرمایه را تشکیل می‌دهد.
• حاشیه سود شرکت های قند و شکر به نهاده های تولید بستگی دارد به طوری که ۸۰ درصد بهای تولید قند و شکر مواد اولیه است.
• به طور کلی مهمترین و اثرگذارترین مورد برای سودآوری شرکت‌ها، تصمیمات کلان در مورد قیمت شکر و قیمت نهاده است.
• ریسک های بالقوه صنعت
• طبق گزارش ها می توان اصلی‌ترین ریسک‌های صنعت قند و شکر را در مواردی مانند خشکسالی و تغییرات اقلیمی، نرخ ارز، تعرفه های گمرکی، نبود نظارت بر واردات، میزان تقاضا در بازار اتانول و در نهایت قیمت جهانی نفت خلاصه کرد که از جمله عوامل اثرگذار بر قیمت این محصول استراتژیک محسوب می شوند.
• در صنعت قند و شکر ارزش زمین و املاک مهم است علاوه بر سودآوری آتی که ما برای همه صنایع می بینیم، ارزش بازار و ارزش جایگزینی ظرفیت تولید، ارزش بازار و ارزش جایگزینی خط تولید و ارزش بازار بر ارزش جایگزینی زمین و املاک هم در این صنعت باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد.
• *یادداشت: مرتضی دشتی